प्रस्तावना
भारतातील ऊर्जा क्षेत्र सध्या मोठ्या बदलाच्या टप्प्यावर आहे. पारंपरिक कोळसा व इंधनावर आधारित ऊर्जा निर्मितीच्या मर्यादा लक्षात घेता, पर्यायी उर्जेच्या स्त्रोतांकडे – विशेषतः सौरऊर्जेकडे – वळण्याची आवश्यकता निर्माण झाली आहे.
भारतात सौरऊर्जेचा वापर केवळ मोठ्या प्रकल्पांपुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर तो आता घराघरांतही पोहोचू लागला आहे. हीच आहे भारताची हरित क्रांती.
सौरऊर्जेचा महत्त्व
सौरऊर्जा म्हणजे सूर्यप्रकाशापासून मिळणारी उष्णता आणि वीज. ही ऊर्जा नवीन आणि अपारंपरिक स्त्रोतांपैकी सर्वात स्वच्छ व पुनर्वापरयोग्य (renewable) स्त्रोत आहे.
यामुळे:
- कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन होत नाही.
- पर्यावरणासाठी सुरक्षित आहे.
- दीर्घकालीनदृष्ट्या खर्चिकदृष्ट्या फायद्याची आहे.
भारतातील सौरऊर्जेचा विकास
🔆 राष्ट्रीय सौर ऊर्जा मिशन
भारत सरकारने 2010 मध्ये Jawaharlal Nehru National Solar Mission (JNNSM) सुरू केला, ज्याचे उद्दिष्ट होते भारतात 100 GW (गिगावॅट) सौरउर्जा उत्पादन करणे.
2025 पर्यंत भारताने:
- 80 GW पेक्षा अधिक सौरऊर्जा निर्माण केली आहे.
- राजस्थान, गुजरात, महाराष्ट्र, आणि तामिळनाडूमध्ये सर्वात जास्त सौरउर्जेची निर्मिती होते.
- घरगुती सौर पॅनेलसाठी सबसिडी, लवकर परतावा, आणि स्मार्ट ग्रीडचा वापर वाढवला आहे.
सौरऊर्जेच्या वापराचे फायदे
- पर्यावरणपूरक (Eco-friendly): कोणतेही प्रदूषण न करता ऊर्जा निर्माण करते.
- बचतीची शक्यता: दीर्घकालीन वीज बिलात मोठी बचत.
- स्थायित्व: वर्षानुवर्षे काम करणारे सोलर पॅनल्स.
- ग्रामीण भागात उपयोग: जिथे वीज पोहोचत नाही, तिथेही सौरऊर्जा पोहचते.
- नवीन रोजगार संधी: सौर पॅनेल उत्पादन, प्रतिष्ठापन, देखरेख यामध्ये हजारो रोजगार निर्माण.
ग्रामीण भागात सौरऊर्जेचा वापर
सरकारने “सौर सखी योजना”, “कुसुम योजना” सारख्या उपक्रमांद्वारे शेतकऱ्यांना आणि ग्रामीण महिलांना सौरऊर्जेचा लाभ दिला आहे.
कुसुम योजना अंतर्गत:
- सौर पंप देण्यात आले.
- विजेवर अवलंबन कमी केले.
- उत्पन्नवाढीला हातभार लावला.
सौरऊर्जेतील भारताचे जागतिक स्थान
आज भारत जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचा सौरऊर्जा उत्पादक देश आहे.
ISA (International Solar Alliance) ही भारत आणि फ्रान्सच्या पुढाकाराने स्थापन झालेली आंतरराष्ट्रीय संस्था सौरऊर्जेच्या प्रसारासाठी कार्य करते.
सौरऊर्जेतील तांत्रिक प्रगती
- बायफेशियल सोलर पॅनेल: दोन्ही बाजूंनी सूर्यप्रकाश ग्रहण करतात.
- Floating Solar Plants: पाण्यावर उभी राहणारी सौरऊर्जा यंत्रणा (जसे की केरळमधील प्रकल्प).
- स्मार्ट इन्व्हर्टर आणि बॅटरी स्टोरेज: सतत वीज पुरवठा.
सौरऊर्जेतील आव्हाने
- सोलर पॅनेलच्या किंमती अद्यापही सर्वसामान्यांसाठी महाग.
- ढगाळ हवामानात वीज निर्मितीत अडथळा.
- बॅटरी स्टोरेज अजून महाग आहे.
- ग्रामीण भागात जागरूकतेचा अभाव.
भविष्याची दिशा
- 2026 पर्यंत 100 GW सौरऊर्जा निर्माण करण्याचे लक्ष्य.
- प्रत्येक घरात सौरपॅनेल बसवण्याचे प्रयत्न.
- शाळा, हॉस्पिटल, सरकारी इमारती सौरऊर्जेवर आधारित करणे.